Birey düzeyi çerçevesinden dış politikayı yorumlamak: Türk Dış Politikası’nda Turgut Özal Faktörü

Abstract

Bu çalışmanın amacı Dış Politika Analizinde birey düzeyi çerçevesinden, Türk siyasi hayatının önemli figürlerinden Turgut Özal’ın dış politika anlayışının Türk Dış Politikasına olan etkisini ortaya koymaktır. Dış Politika Analizinde liderlere ve karar vericilere odaklanan birey düzeyi, liderlerin dünyayı algılama şekilleri, liderlik özellikleri, kişiliği, inançları, dürtüleri, kişisel değerleri gibi faktörleri ön plana çıkartmaktadır. Dış politikanın bireyler tarafından şekillendirildiğini varsayan birey düzeyindeki analizlere göre, dış politika kararları bireylerin ve liderlerin tercihleridir. Diğer tarafından, liderler dış politika kararlarını tek başlarına vermemekte, bürokratik kurumlar, danışmanlar gibi diğer karar vericiler ile etkileşim halinde bulunarak almaktadır. Bu durumda birey düzeyinde karar vericilerin ortaklaşa dünyayı algılamaları, sorunları tanımlamaları ve seçenekleri değerlendirmeleri gibi etkileşimleri de göz önünde bulundurulmaktadır. Turgut Özal, önce başbakan (1983-89), ardından cumhurbaşkanı (1989-93) olarak Türk siyasetinde öncü aktörlerden biri olmuştur. Anadolu değerlerini savunan bir siyasi geleneğin parçası olmasına rağmen, serbest piyasa ekonomisini benimsemesi ve ABD’nin Orta Doğu, Kafkasya ve Orta Asya politikalarını desteklemesi nedeniyle ABD’nin ve uluslararası finans kuruluşlarının desteğini alan bir siyasetçi olmuştur. Özal aynı zamanda Türkiye’nin İslam dünyasıyla olan bağlarını derinleştiren ve genişleten bir devlet adamı olarak ön plana çıkmıştır. Diğer yandan, Türkiye’nin “Avrupa Ailesi’nin bir parçası olarak “tanınma” arayışının bir adımı olarak, Türkiye’nin Nisan 1987’de Avrupa Ekonomik Topluluğu’na (AET) üyelik başvurusu Özal’ın başbakanlığı döneminde gerçekleşmiştir. Turgut Özal’ın kişiliği ve deneyimleri, onun iç ve dış politika teşebbüslerini belirleyen ideolojik yaklaşımını anlamaya yardımcı olmaktadır. Siyasi ortamda birçok tabuyu yıkan ve kendi kontrolünde yeni bir sistem kuran Özal’ın ideolojisi, teknolojik Batılılaşma ile kültürel Türkçülük ve İslamcılığın bir sentezi olarak yorumlanmaktadır. Bu ideolojiye göre Türkiye, ancak İslam’a ve Türk milliyetçiliğine bağlı kalarak uluslararası arenada güçlü bir konuma ulaşabilirdi. Bununla beraber, ideolojisinin bir parçası da Osmanlı kültürü olmuştur. Özal’ın ideolojisinin diğer tarafı ise ekonomik ve politik liberalizmdi. Modernleşmenin ancak liberalleşmeyle sağlanabileceğini savunan Özal, politik çoğulculuğu elde etmek için ekonomik liberalizmi kullanmıştır. Özal, Başbakan olarak görev yaptığı dönemde, yapısal uyum programı aracılığıyla ekonomik alanda serbestleşme politikaları da uygulamıştır. Türkiye’nin dış ilişkilerini geliştirmek için birçok ülkeyi ziyaret eden Turgut Özal, birçok ülkenin lideriyle yakın ilişkiler kurarak kendi diplomatik ağını oluşturmuştur. Özal’ın dış politikasının başlıca özellikleri, aktif ve riskli bir yaklaşımla, Türkiye’nin çoğulcu kimliğini temel alan çok boyutlu bir politika ve uygulama sürecine yeni yöntemler getirmesi olmuştur. Tüm bu açıklamalar dahilinde bu çalışmada, öncelikle Dış Politikada analiz düzeyi konusu açıklandıktan sonra, birey düzeyinde yapılan bir analizde hangi hususların ön planda olduğu ortaya 19 konulacaktır. Daha sonra, Türk Dış Politikasının birey düzeyinde yapılacak olan analizinde, 1983’te yapılan genel seçimlerle 45. Hükümetin başbakanlık koltuğuna oturan, 1989 yılında yapılan cumhurbaşkanlığı seçiminde Türkiye Cumhuriyeti’nin 8. cumhurbaşkanı olan Turgut Özal’ın dış politikayı şekillendirirken uluslararası ortamı nasıl algıladığı, sorunları nasıl tanımladığı ve seçenekleri değerlendirmelerde hangi önceliklere yer verdiği gibi unsurlar araştırılacaktır. Bu bağlamda, Özal dönemine ait dış politika ilişkilerine dair karar alma süreçlerinde birey düzeyinde elde edilebilecek açıklayıcı unsurlar tartışılacaktır.